<<<               >>>

    สมาส คือการย่อนามศัพท์ตั้งแต่ ๒ ศัพท์ขึ้นไป เข้าเป็นบทเดียวกัน วิเคราะห์ว่า "สมสฺสเต สงฺขิปียเตติ สมาโส การย่อหรือบทที่ถูกย่อ ชื่อว่าสมาส"  ว่าโดยวิธีทำมี ๒ อย่าง คือ

๑. ลุตฺตสมาส  สมาสที่ลบวิภัตติของศัพท์หน้า

                       เช่น กฐินสฺส ทุสฺสํ กฐินทุสฺสํ

                              ผ้าเพื่อกฐิน ชื่อว่า กฐินทุสฺเส

๒. อลุตฺตสมาส  สมาสที่ไม่ลบวิภัตติของศัพท์หน้า

                         เช่น ปรสฺส ปทํ ปรสฺสปทํ

                                บทเพื่อผู้อื่น ชื่อว่า ปรสฺสปท

    ลักษณะของสมาส ๓ อย่าง

๑. ประกอบเข้าเป็นบทเดียวกัน

๒. สวดให้เป็นบทเดียวกัน (ไม่เว้นวรรคกลางสมาส)

๓. มีวิภัตติตัวเดียวกัน

    สมาส ๖

    สมาสว่าโดยชื่อมี ๖ คือ อัพยยีภาวะ กัมมธารยะ ทิคุ ตัปปุริสะ พหุพพีหิ และทวันทะ

                     ๑. อัพยยีภาวสมาส

    อัพยยีภาวสมาส คือสมาสที่มีอุปสัคหรือนิบาตเป็นบทหน้าและเป็นประธาน บทสำเร็จเป็นนปุงสกลิงค์เอกพจน์มี ๒ คือ

    ๑. อุปสัคคปุพพกะ มีอุปสัคเป็นบทหน้าและเป็นประธาน

           เช่น  นครสฺส สมีปํ อุปนครํ

                   ที่ใกล้แห่งเมือง ชื่อว่า อุปนคร

     ๒. นิปาตปุพพกะ มีนิบาตเป็นบทหน้าและเป็นประธาน

            เช่น วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ ยถาวุฑฺฒํ

                   ลำดับผู้เจริญ ชื่อว่า ยถาวุฑฺฒ

                    ๒. กัมมธารยสมาส

    กัมมธารยสมาส คือสมาสที่ย่อสุทธนามกับสุทธนา สุทธนามกับคุณนาม หรือคุณนามกับคุณนาม ที่มีวิภัตติและวจนะเหมือนกันเข้าด้วยกัน แบ่งออกเป็น ๙ อย่าง คือ

    ๑. วิเสสนปุพพปทะ มีบทวิเสสนะอยู่หน้า

             เช่น  มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส.

                     บุรุษผู้ประเสริฐ ชื่อว่า มหาปุริส

    ๒. วิเสสนุตตรปทะ มีบทวิเสสนะอยู่หลัง

             เช่น  สาริปุตฺโต จ โส เถโร จาติ สาริปุตฺตตฺเถโร

                     พระสารีบุตรผู้เถระ ชื่อว่า สาริปุตฺตตฺเถร

    ๓. วิเสสโนภยปทะ มีบททั้ง ๒ เป็นวิเสสนะ

             เช่น  สีตํ จ อุณฺหํ จาติ สีตุณหํ.

                     เย็นและร้อน ชื่อว่า สีตุณฺห

    ๔. อุปมานุตตรปทะ มีบทหลังเป็นอุปมา

             เช่น  มุนิ จ โส สีโห จาติ มุนิสีโห.

                     พระมุนีเพียงดังสีหะ ชื่อว่า มุนิสีห

    ๕. สัมภาวนาปุพพปทะ มีบทหน้าประกอบด้วย อิติ ศัพท์ในอรรถยกขึ้นแสดง

             เช่น  ธมฺโม อิติ พุทฺธิ ธมฺมพุทฺธิ.

                     ความรู้ว่าธรรม ชื่อว่า ธมฺมพุทฺธิ

    ๖. อวธารณปุพพปทะ มีบทหน้าประกอบด้วย เอว ศัพท์เพื่อห้ามเนื้อความอื่น

             เช่น  สทฺธา เอว ธนํ สทฺธานํ

                     ศรัทธาเท่านั้นเป็นทรัพย์ ชื่อว่า สทฺธาธน

    ๗. นนิปาตปุพพปทะ มี น นิบาตเป็นบทหน้าเพื่อห้ามหรือปฏิเสธ

             เช่น  น มนุสฺโส อมนุสฺโส.

                     ไม่ใช่มนุษย์ ชื่อว่า อมนุสฺส

    ๘. กุปุพพปทะ มี กุ นิบาตเป็นบทหน้าในอรรถน่ารังเกียจ

             เช่น  กุจฺฉิโต ปุริโส กาปุริโส.

                     บุรุษผู้น่ารังเกียจ ชื่อว่า กาปุริส 

    ๙. ปาทิปุพพปทะ มี ป อุปสัคเป็นต้นเป็นบทหน้า

             เช่น  ปธานํ วจนํ ปาวจนํ.

                     คำที่เป็นประธาน ชื่อว่า ปาวจน

                     อโสภณํ กตํ ทุกฺกฏํ

                     กรรมที่ทำไม่ดี ชื่อว่า ทุกฺกฏ

               ๓. ทิคุสมาส

    ทิคุสมาส คือกัมมธารยสมาสที่มีสังขยาเป็นบทหน้า แบ่งออกเป็น ๒ อย่าง คือ

    ๑. สมาหารทิคุ  ทิคุสมาสที่ย่อนามศัพท์กับสังขยาในลิงค์ต่าง ๆ ที่เป็นพหุวจนะ ทำให้เป็นนปุงสกลิงค์เอกวจนะ

        เช่น  ตโย โลกา ติโลกํ.

                โลกทั้ง ๓ ชื่อว่า ติโลก

    ๒. อสมาหารทิคุ ทิคุสมาสที่ย่อนามศัพท์กับสังขยา ทำให้เป็นลิงค์และวจนะตามเดิม

        เช่น  จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสา.

                ทิศทั้ง ๔ ชื่อว่า จตุทฺทิสา

               ๔. ตัปปุริสสมาส

    ตัปปุริสสมาส คือสมาสที่ย่อนาม ๒ บทที่มีวิภัตติต่างกัน เข้าเป็นบทเดียวกัน แบ่งออกเป็น ๖ อย่าง ตามลำดับตั้งแต่ทุติยาวิภัตติถึงสัตตมีวิภัตติ ดังนี้

    ๑. ทุติยาตัปปุริสะ บทหน้าประกอบด้วยทุติยาวิภัตติ

         เช่น  สรณํ คโต สรณคโต

                 ผู้ถึง (ซึ่งพระพุทธเจ้า) ว่าเป็นสรณะ ชื่อว่า สรณคต

    ๒. ตติยาตัปปุริสะ บทหน้าประกอบด้วยตติยาวิภัตติ

         เช่น  พุทฺเธน ภาสิโต พุทฺธภาสิโต

                 (พระธรรม) อันพระพุทธเจ้าทรงภาษิตแล้ว ชื่อว่า พุทฺธภาสิต

    ๓. จตุตถีตัปปุริสะ บทหน้าประกอบด้วยจตุตถีวิภัตติ

         เช่น  กฐินสฺส ทุสฺสํ กฐินทุสฺสํ.

                 ผ้าเพื่อกฐิน ชื่อว่า กฐินทุสฺส

    ๔. ปัญจมีตัปปุริสะ บทหน้าประกอบด้วยปัญจมีวิภัตติ

         เช่น  โจรมฺหา ภยํ โจรภยํ.

                 ภัยจากโจร ชื่อว่า โจรภย

    ๕. ฉัฏฐีตัปปุริสะ  บทหน้าประกอบด้วยฉัฏฐีวิภัตติ

         เช่น  พุทฺธสฺส สาวโก พุทฺธสาวโก.

                 สาวกของพระพุทธเจ้า ชื่อว่า พุทฺธสาวก

    ๖.  สัตตมีตัปปุริสะ  บทหน้าประกอบด้วยสัตตมีวิภัตติ

         เช่น  วเน ปุปฺผํ วนปุปฺผํ

                 ดอกไม้ในป่า ชื่อว่า วนปุปฺผ

            ๕. พหุพพีหิสมาส

    พหุพพีหิสมาส คือสมาสที่มีบทอื่นเป็นประธาน แบ่งออกเป็น ๙ อย่าง คือ

    ๑. ทวิปทตุลยาธิกรณะ บททั้ง ๒ มีเนื้อความเข้าเป็นอันเดียวกันในอรรถวิภัตติทั้ง ๖ มีทุติยาวิภัตติ เป็นต้น

    เช่น อาคตา สมณา อิมํ สํฆารามนฺติ อาคตสมโณ. (สํฆาราโม)

           สมณะมาสู่อารามนี้ ฉะนั้น อารามนี้จึงชื่อว่า อาคตสมณ

           ทิฏฺฐา ธมฺมา เยน สมเณน โสยํ ทิฏฺฐธมฺโม. (สมโณ)

           ธรรมอันสมณะใดเห็นแล้ว สมณะนั้นชื่อว่า ทิฏฺฐธมฺม

           ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส รญฺโญ โสยํ ทินฺนสุงฺโก. (ราชา)

           ภาษีอันเขาให้แล้วแก่พระราชาใด พระราชานั้นชื่อว่า ทินฺนสุงฺก

           นิคฺคตา ชนา อสฺมา คามา โสยํ นิคฺคตชโน. (คาโม)

           คนออกไปแล้วจากหมู่บ้านนั้น หมู่บ้านนั้นชื่อว่า นิคฺคตชน

           ขีณา อาสวา ยสฺส ภิกฺขุสฺส โสยํ ขีณาสโว. (ภิกฺขุ)

           อาสวะของภิกษุใดสิ้นแล้ว ภิกษุนั้นชื่อว่า ขีณาสว

           สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมึ ชนปเท โสยํ สมฺปนฺนสสฺโส.

           ข้าวกล้าในชนบทใดอุดมสมบูรณ์ ชนบทนั้นชื่อว่า สมฺปนฺนสสฺส 

    ๒. ทวิปทภินนาธิกรณะ  บททั้ง ๒ มีเนื้อความของวิภัตติต่างกัน

    เช่น  ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ฉตฺตปาณิ. (ปุริโส)

            บุรุษผู้มีร่มในมือ ชื่อว่า ฉตฺตปาณิ

    ๓. ติปทะ  บททั้ง ๓ มีเนื้อความวิภัตติเดียวกัน

    เช่น  มตฺตา พหโว มาตงฺคา อสฺมินฺติ มตฺตพหุมาตงฺคํ (วนํ)

            ป่าที่มีช้างตกมันมาก ชื่อว่า มตฺตพหุมาตงฺค

    ๔. นนิปาตปุพพปทะ  บทหน้าเป็น น นิบาตปฏิเสธ

    เช่น  นตฺถิ เอตสฺส สโมติ อสโม. (ภควา)

            พระพุทธเจ้าไม่มีผู้เสมอ ชื่อว่า อสม

    ๕. สหปุพพปทะ  บทหน้าเป็น สห นิบาต

    เช่น  สห เหตุนา โย วตฺตเตติ สเหตุโก. (ธมฺโม)

            ธรรมที่เป็นไปพร้อมด้วยเหตุ ชื่อว่า สเหตุก

    ๖. อุปมาปุพพปทะ  บทหน้าเป็นข้ออุปมา

    เช่น  กาโก วิย สูโร อยนฺติ กากสูโร. (ปุริโส)

            บุรุษผู้กล้าเหมือนกา ชื่อว่า กากสูร

    ๗. สังขโยภยปทะ  บททั้ง ๒ เป็นสังขยา

    เช่น  ฉ วา ปญฺจ วา วาจา ฉปฺปญฺจวาจา.

            วาจา ๕-๖ คำ ชื่อว่า ฉปฺปญฺจวาจา

    ๘. ทิสันตราฬัตถะ  ได้เนื้อความระหว่างทิศ หรือทิศเฉียง

    เช่น  ปุพฺพสฺสา จ ทกฺขิณสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราฬํ สายํ

            ปุพฺพทกฺขิณา. (วิทิสา)

            ระหว่างทิศตะวันออกกับทิศใต้ ชื่อว่า ปุพฺพทกฺขิณา

    ๙. พยติหารลักขณะ  ได้ลักษณะทำกิริยาต่อสู้ (ฝ่ายตรงข้าม)

    เช่น  เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ เกสาเกสิ.

            การดึงที่ผมต่อสู้กันไป ชื่อว่า เกสาเกสิ

             ๖. ทวันทสมาส

    ทวันทสมาส  คือสมาสที่ย่อบทที่มีวิภัตติเหมือนกัน ตั้งแต่ ๒ บทขึ้นไป เข้าเป็นบทเดียวกัน แบ่งออกเป็น ๒ อย่าง คือ

    ๑. สมาหาระ ย่อนามที่มีลิงค์และวจนะต่างกันบ้าง เหมือนกันบ้าง มีรูปสำเร็จเป็นนปุงสกลิงค์เอกวจนะ

    เช่น ปตฺโต จ จีวรํ จ ปตฺตจีวรํ

           บาตรและจีวร ชื่อว่า ปตฺตจีวร

           สมโถ จ วิปสฺสนา จ สมถวิปสฺสนํ.

           สมถะและวิปัสสนา ชื่อว่า สมถวิปสฺสน

    ๒. อสมาหาระ  ย่อนามที่มีวจนะเหมือนกัน สำเร็จแล้วมีลิงค์ ตามบทหลัง และเป็นพหุวจนะ

    เช่น มาตา จ ปิตา จ มาตาปิตโร.

           มารดาและบิดา ชื่อว่า มาตาปิตุ

           สุโร จ อสุโร จ นโร จ อุรโค จ นาโค จ ยกฺโข จ สุราสุรนโรรคนาคยกฺขา.

           เทวดา อสูร คน งู นาคและยักษ์ ชื่อว่า สุราสุรนโรรคนาคยกฺข

    ตัทธิต คือนามศัพท์ที่ประกอบด้วยปัจจัยหมู่หนึ่งซึ่งใช้แทนศัพท์ เพื่อย่อคำพูดให้สั้นลง วิเคราะห์ว่า "ตสฺมา ติวิธลิงฺคโต ปรํ หุตฺวา หิตา สหิตาติ ตทฺธิตา ปัจจัยที่ประกอบอยู่หลังจากลิงค์ ๓ อย่าง (คือสุทธินามลิงค์ สมาสนามลิงค์ และตัทธิตนามลิงค์) ชื่อว่าตัทธิต" แบ่งเป็น ๗ อย่าง คือ อปัจจตัทธิต อเนกัตถตัทธิต ภาวตัทธิต วิเสสตัทธิต อัสสัตถิตัทธิต สังขยาตัทธิต และ อัพยยตัทธิต

    อปัจจตัทธิต (หรือโคตตตัทธิต) อเนกัตทธิต อัสสัตถิตัทธิต และสังขยาตัทธิต ทั้ง ๔ นี้ รวมกันเรียกว่า "สามัญญตัทธิต" ใช้เป็นบทวิเสสนะ

           ๑. อปัจจตัทธิต

    อปัจจตัทธิต หรือ โคตตตัทธิต ใช้ปัจจัย ๙ ตัว คือ ณ ณายน ณาน เณยฺย ณิ ณิก ณฺย ณว เณร แทน อปจฺจ ศัพท์ หรือ โคตฺต ศัพท์ หรือ ปุตฺต ศัพท์ แปลว่า "เหล่ากอ, โคตร, ลูก, หลาน"

    เช่น วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโฐ. (ณ)

           เหล่ากอของวสิฏฐะ ชื่อว่า วาสิฏฺฐ

           กจฺจสฺส อปจฺจํ กจฺจายโน, กจฺจาโน.  (ณายน, ณาน)

           เหล่ากอของกัจจะ ชื่อว่า กจฺจายน, กจฺจาน

           กตฺติกาย ปุตฺโต กตฺติเกยฺโย. (เณยฺย)

           ลูกของนางกัตติกา ชื่อว่า กตฺติเกยฺย

           สกฺยปุตฺตสฺส อปจฺจํ สกฺยปุตฺติ. (ณิ)

           ลูกหลานของสักยบุตร ชื่อว่า สกฺยปุตฺติ

           สกฺยปุตฺตสฺส อปจฺจํ สกฺยปุตติโก. (ณิก)

           ลูกหลานของศักยบุตร ชื่อว่า สกฺยปุตฺติก

           อทิติยา อปจฺจํ อาทิจฺโจ. (ณฺย)

           ลูกหลานของนางอทิติ ชื่อว่า อาทิจฺจ

           มนุโน อปจฺจํ มานโว.  (ณว)

           ลูกหลานของนายมนุ ชื่อว่า มานว

           สมณสฺส อปจฺจํ สามเณโร. (เณร)

           ลูกหลานของสมณะ ชื่อว่า สามเณร

           ๒. อเนกัตถตัทธิต

    อเนกัตถตัทธิต ใช้ปัจจัย ๑๔ ตัว คือ ณิก ณ เณยฺย อิม อิย กิย ย ณฺย กณฺ ตา อายิตตฺต ล อาลุ มย แทน "สํสฏฺฐ ผสม, ตรติ ข้าม, จรติ เที่ยวไป, วหติ นำไป" เป็นต้น 

    เช่น  ติเลน สํสฏฺฐํ เตลิกํ. (ณิก)

            ข้าวผสมงา ชื่อว่า เตลิก

            นาวาย ตรตีติ นาวิโก. (ณิก)

            ผู้ข้ามด้วยเรือ ชื่อว่า นาวิก

            ปาเทน จรตีติ ปาทิโก. (ณิก)

            ผู้เที่ยวไปด้วยเท้า ชื่อว่า ปาทิก

            อํเสน วหตีติ อํสิโก. (ณิก)

            ผู้นำไปด้วยบ่า ชื่อว่า อํสิก

            กสาเวน รตฺตํ กาสาวํ, กาสายํ. (ณ)

            ผ้าย้อมด้วยน้ำฝาด ชื่อว่า กาสาว, กาสาย

            วเน ชาตํ วาเนยฺยํ.  (เณยฺย)

            ดอกไม้เกิดในป่า ชื่อว่า วาเนยฺย

            ปจฺฉา ชาโต ปจฺฉิโม. (อิม)

            ผู้เกิดภายหลัง ชื่อว่า ปจฺฉิม

            มนุสฺสชาติยา ชาโต มนุสฺสชาติโย. (อิย)

            ผู้เกิดด้วยชาติมนุษย์ ชื่อว่า มนุสฺสชาติย

            ชาติยา นิยุตฺโต ชาติกิโย. (กิย)

            ประกอบด้วยชาติ ชื่อว่า ชาติกิย

            สภายํ สาธุ สพฺภํ. (ย)

            ดีในสภา ชื่อว่า สพฺภ

            สมณานํ หิตา สามญฺญา. (ณฺย)

            ผู้เกื้อกูลสมณะ ชื่อว่า สามญฺญ

            ราชปุตฺตานํ สมูโห ราชปุตฺตโก. (กณฺ)

            หมู่แห่งราชบุตร ชื่อว่า ราชปุตฺตก

            คามานํ สมูโห คามตา. (ตา)

            หมู่แห่งชาวบ้าน ชื่อว่า คามตา

            ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ธูมายิตตฺตํ. (อายิตตฺต)

            ปรากฏเหมือนควันไฟ ชื่อว่า ธูมายิตตฺต

            ทุฏฺฐุ ฐานํ ทุฏฺฐุลฺลํ. (ล)

            ที่ไม่ดี ชื่อว่า ทุฏฺฐุลฺล

            อภิชฺฌา อสฺส ปกตีติ อภิชฺฌาลุ. (อาลุ)

            ผู้มีอภิชฌาเป็นปกติ ชื่อว่า อภิชฺฌาลุ

            สุวณฺเณน ปกตนฺติ สุวณฺณมโย. (มย)

            ทำด้วยทอง ชื่อว่า สุวณฺณมย

          ๓. ภาวตัทธิต

    ภาวตัทธิต  ใช้ปัจจัย ๗ ตัว คือ ณฺย ตฺต ตา ตฺตน เณยฺย ณ กณฺ แทน "ภาว ความมี ความเป็น"

    เช่น  อโรคสฺส ภาโว อาโรคฺยํ.  (ณฺย)

            ความเป็นผู้ไม่มีโรค ชื่อว่า อาโรคฺย

            ปํสุกูลิกสฺส ภาโว ปํสุกูลิกตฺตํ, ปํสุกูลิกตา. (ตตฺ, ตา)

            เป็นผู้ทรงผ้าบังสุกุลเป็นวัตร ชื่อว่า ปํสุกูลิกตฺต, ปํสุกูลิกตา

            ปุถุชฺชนสฺส ภาโว ปุถุชฺชนตฺตนํ. (ตฺตน)

            ความเป็นปุถุชน ชื่อว่า ปุถุชฺชนตฺตน

            อธิปติสฺส ภาโว อธิปเตยฺยํ.  (เณยฺย)

            ความเป็นใหญ่ ชื่อว่า อาธิปเตยฺย

            วิสมสฺส ภาโว เวสมํ. (ณ)

            ความเป็นที่ไม่สม่ำเสมอ ชื่อว่า เวสม

            รมณียสฺส ภาโว รามณียกํ. (กณฺ)

            ความเป็นที่น่ายินดี ชื่อว่า รามณียก

          ๔. วิเสสตัทธิต

    วิเสสตัทธิต  ใช้ปัจจัย ๕ ตัว คือ ตร ตม อิสิก อิย อิฏฺฐ แทน "วิเสส พิเศษ, มากกว่า"

    เช่น  สพฺเพ อิเม ปาปา, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโปติ ปาปตโร.  (ตร)

            คนเหล่านี้ทั้งหมดเป็นคนเลว, บุคคลนี้เป็นคนเลวมากกว่า

            คนเหล่านี้ ชื่อว่า ปาปตร

            ตโตปิ อธิโก ปาปตโม, ปาปิสิโก, ปาปิโย ปาปิฏฺโฐ.

            (อิสิก, อิย, อิฏฺฐ)

            คนบาปยิ่งกว่าคนนั้นอีก ชื่อว่า ปาปตม, ปาปิสิก, ปาปิย, ปาปิฏฺฐ

            สพฺเพ อิเม วุฑฺฒา, อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒติ เชยฺโย, เชฏฺโฐ. (อิย, อิฏฺฐ)

            คนเหล่านี้ทั้งหมดเป็นผู้เจริญ, คนนี้เป็นผู้เจริญพิเศษกว่า

            คนเหล่านี้ ชื่อว่า เชยฺย, เชฏฺฐ

         ๕. อัสสัตถิตัทธิต

    อัสสัตถิตัทธิต  ใช้ปัจจัย ๑๒ ตัว คือ วี โส อิล ว อาล สี อิก อี ร วนฺตุ มนฺตุ ณ แทน "อสฺส อตฺถิ  ของเขามีอยู่, ผู้มี"

    เช่น  เมธา อสฺส อตฺถีติ เมธาวี. (วี)

            ผู้มีปัญญา ชื่อว่า เมธาวี

            สุเมธา อสฺส อตฺถีติ สุเมธโส. (โส)

            ผู้มีปัญญาดี ชื่อว่า สุเมธโส

            ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏิโล. (อิล)

            ผู้มีชฎา ชื่่อว่า ชฎิล

            เกสา อสฺส อตฺถีติ เกสโว. (ว)

            ผู้มีผมดกดำ ชื่อว่า เกสว

            วาจา อสฺส อตฺถีติ วาจาโล. (อาล)

            ผู้มีวาจาไพเราะ ชื่อว่า วาจาล

            ตโป อสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี. (สี)

            ผู้มีตบะ ชื่อว่า ตปสฺสี

            ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ ทณฺฑิโก, ทณฺฑี. (อิก,อี)

            ผู้มีไม้เท้า ชื่อว่า ทณฺฑิก, ทณฺฑี

            มธุ อสฺส อตฺถีติ มธุโร. (ร)

            ผู้มีความหวาน ชื่อว่า มธุร

            คุโร อสฺส อตฺถีติ คุณวา. (วนฺตุ)

            ผู้มีคุณ ชื่อว่า คุณวนฺตุ

            สติ อสฺส อตฺถีติ สติมา. (มนฺตุ)

            ผู้มีสติ ชื่อว่า สติมนฺตุ

            สทฺธา อสฺส อตฺถีติ สทฺโธ. (ณ)

            ผู้มีศรัทธา ชื่อว่า สทฺธ

          ๖. สังขยาตัทธิต

    สังขยาตัทธิต ใช้ปัจจัย ๖ ตัว คือ ติย ถ ม ฐ อี ก แทน "ปูรณ เต็ม, ที่" เป็นต้น

    เช่น  ทฺวินฺนํ ปูรโณ ทุติโย.  (ติย)

            เต็มแห่ง ๒ ชื่อว่า ทุติย (ที่ ๒)

            ติณฺณํ ปูรโณ ตติโย.  (ติย)

            เต็มแห่ง ๓ ชื่อว่า ตติย (ที่ ๓)

            จตุนฺนํ ปูรโณ จตุตฺโถ.  (ถ)

            เต็มแห่ง ๔ ชื่อว่า จตุตฺถ (ที่ ๔)

            ปญฺจนฺนํ ปูรโณ ปญฺจโม. (ม)

            เต็มแห่ง ๕ ชื่อว่า ปญฺจม (ที่ ๕)

            ฉนฺนํ ปูรโณ ฉฏฺโฐ.  (โฐ)

            เต็มแห่ง ๖ ชื่อว่า ฉฏฺฐ (ที่ ๖)

            เอกาทสนฺนํ ปูรณี เอกาทสี.  (อี)

            เต็มแห่ง ๑๑ ชื่อว่า เอกาทสี  (ที่ ๑๑)

            เทฺว ปริมาณานิ เอตสฺสาติ ทฺวิโก.  (ก)

            กองมีปริมาณ ๒ ชื่อว่า ทฺวิก (กอง ๒)

            ๗. อัพยยตัทธิต

    อัพยยตัทธิต ใช้ปัจจัย ๕ ตัว คือ กฺขตฺตุํ ธา โส ถา ถํ แทน "วาร ครั้ง, วิภาค แบ่ง, ปการ ประการ"

    เช่น  เอกสฺมึ วาเร ภุญฺชตีติ เอกกฺขตฺตุํ.  (กฺขตฺตุํ)

            กินครั้งเดียว ชื่อว่า เอกกฺขตฺตุํ

            ทฺวีหิ วิภาเคหิ ทฺวิธา.  (ธา)

            โดยแบ่ง ๒ ส่วน ชื่อว่า ทฺวิธา

            อุปาเยน วิภาเคน อุปายโส. (โส)

            โดยจำแนกด้วยอุบาย ชื่อว่า อุปายโส

            โส ปกาโร ตถา. (ถา)

            ประการนั้น ชื่อว่า ตถา

            โก ปกาโร กถํ. (ถํ)

            ประการไร ชื่อว่า กถํ

    อาขยาต คือกิริยาศัพท์ที่กล่าวถึงกิริยาอาการ ทำ พูด คิด ยืน เดิน นั่ง นอน ดื่ม กิน เป็นต้น วิเคราะห์ "กิริยํ อาจิกฺขตีติ อาขฺยาตํ บทที่กล่าวกิริยา ชื่อว่าอาขยาต"

    อาขยาต มีส่วนประกอบใหญ่ ๆ ๓ อย่าง คือ ธาตุ ปัจจัย และ วิภัตติ

                   ธาตุ

    ธาตุ คือศัพท์ที่เป็นรากเหง้าของอาขยาต มีอยู่เป็นจำนวนมาก แบ่งออกเป็นหมวด ๆ ตามที่ประกอบปัจจัยเหมือนกัน มี ๘ หมวด คือ

    ๑. ภูวาทิคณธาตุ ลง อ ปัจจัย

    ๒. รุธาทิคณธาตุ ลงนิคหิตอาคมที่สระต้นธาตุ และ อ เอ ปัจจัย

    ๓. ทิวาทิคณธาตุ ลง ย ปัจจัย

    ๔. สฺวาทิคณธาตุ ลง ณุ ณา อุณา ปัจจัย

    ๕. กิยาทิคณธาตุ ลง นา ปัจจัย

    ๖. คหาทิคณธาตุ ลง ปฺป ณฺหา ปัจจัย

    ๗. ตนาทิคณธาตุ ลง โอ ยิร ปัจจัย

    ๘. จุราทิคณธาตุ ลง เณ ณย ปัจจัย

    สกัมมกธาตุและอกัมมกธาตุ

    ธาตุทั้ง ๘ หมวดนี้ เมื่อย่อลงแล้ว ได้ ๒ ประเภท คือ

๑. สกัมมกธาตุ ธาตุที่มีกรรม (มองหากรรม คือ ทุติยาวิภัตติ)

    เช่น ปุริโส กมฺมํ กโรติ    บุรุษกำลังทำซึ่งงาน

           โส คามํ คจฺฉติ        เขาไปสู่บ้าน

๒. อกัมมกธาตุ ธาตุที่ไม่มีกรรม (ไม่มองหากรรม)

    เช่น ภิกฺขุ สยเน เสติ      ภิกษุนอนบนที่นอน

           โส เคเห วสติ         เขาอยู่ในบ้าน

      จำไว้อย่างนี้ว่า ธาตุตัวใดแปลเข้ากับคำว่า "ซึ่ง สู่" ได้ดี ธาตุนั้นเป็นสกัมมกธาตุ, ธาตุตัวใดแปลเข้ากับคำว่า "ซึ่ง สู่" ไม่ได้ ธาตุนั้นเป็นอกัมมกธาตุ

              ปัจจัย

    ปัจจัย คือศัพท์สำหรับประกอบหลังธาตุ เป็นเครื่องหมายของวาจก แบ่งออกเป็น ๕ หมวด คือ

    ๑. ปัจจัย ๑๓ ตัว คือ อ เอ ย ณุ ณา อุณา นา ปฺป ณฺหา โอ ยิร เณ ณย (ปัจจัยประจำหมวดธาตุทั้ง ๘ หมวด) เป็นเครื่องหมายกัตตุวาจก

    ๒. ย ปัจจัยและ อิ อี อาคมหน้า ย (อิย, อีย) เป็นเครื่องหมายกัมมวาจก

    ๓. ย ปัจจัยและวิภัตติฝ่ายอัตตโนบท ปฐมบุรุษ เอกวจนะ (เต ตํ เอถ ตฺถ อา สฺสเต สฺสถ) เป็นเครื่องหมายภาววาจก

    ๔. ปัจจัย ๔ ตัว คือ เณ ณย ณาเป ณาปย เป็นเครื่องหมาย เหตุกัตตุวาจก

    ๕. ปัจจัย ๔ ตัวนั้น และ ย ปัจจัยกับ อิ อี อาคมหน้า ย (ณีย, ณยีย, ณาปีย, ณาปยีย) เป็นเครื่องหมายเหตุกัมมวาจก

              ธาตุปัจจัย

    ธาตุปัจจัย คือปัจจัยพิเศษใช้ประกอบกับธาตุเหมือนเป็นธาตุไปด้วย มี ๓ หมวด คือ

    ๑. ปัจจัย ๓ ตัว คือ ข ฉ ส ประกอบหลัง ติช คุป กิต มานธาตุ

        เช่น  ติติกฺขติ  ย่อมอดทน

                ชิคุจฺฉติ  ย่อมตำหนิ

                ติกิจฺฉติ  ย่อมเยียวยา

                วีมํสติ     ย่อมทดลอง

    ๒. ปัจจัย ๓ ตัวนั้น ประกอบหลัง ภุช ฆส หร สุ ปาธาตุเป็นต้น ในอรรถปรารถนา

         เช่น  พภุกฺขติ  ย่อมปรารถนาจะกิน (หิว)

                 ชิฆจฺฉติ  ย่อมปรารถนาจะกิน (กระหาย)

                 ชิคีสติ     ย่อมปรารถนาจะนำไป (อยากนำไป)

                 สุสฺสูสติ   ย่อมปรารถนาจะฟัง (อยากฟัง)

                 ปิวาสติ   ย่อมปรารถนาจะดื่ม (อยากดื่ม)

    ๓. ปัจจัย ๒ ตัว คือ อาย อิย ประกอบหลังธาตุ ในอรรถประพฤติเหมือน

         เช่น  จิรายติ  ย่อมประพฤติเหมือนช้าอยู่

                 ปุตฺติยติ  ย่อมประพฤติเพียงดังบุตร

            วิภัตติ

    วิภัตติ คือศัพท์สำหรับประกอบหลังธาตุต่อจากปัจจัย จำแนกอาขยาตให้มีรูปและความหมายต่างกันโดย กาล บท บุรุษ วจนะ อาขยาตวิภัตตินี้มี ๙๖ ตัว แบ่งเป็น ๘ หมวด ๆ ละ ๑๒ ตัว คือ

๑. วัตตมานา :- ติ อนฺติ สิ ถ มิ ม, เต อนฺเต เส วฺเห เอ มฺเห (อยู่, ย่อม, จะ, กำลัง)

๒. ปัญจมี :- ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม, ตํ อนฺตํ สฺสุ วฺโห เอ อามเส (จง, กรุณา, โปรด, ช่วย)

๓. สัตตมี :- เอยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ เอยฺยาถ เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ เอโถ เอยฺยาวฺโห เอยฺยํ เอยฺยามฺเห (พึง, ควร)

๔. ปโรกขา :- อ อุ เอ ตฺถ อํ มฺห, ตฺถ เร ตฺโถ วฺโห อึ มฺเห (แล้ว)

๕. หียยัตตนี :- อา อู โอ ตฺถ อํ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ เส วฺหํ อึ มฺหเส (แล้ว, ได้...แล้ว)

๖. อัชชตนี :- อี อุํ โอ ตฺถ อึ มฺหา, อา อู เส วฺหํ อํ มฺเห (แล้ว, ได้...แล้ว)

๗. ภวิสสันตี :- สฺสติ สฺสนฺติ สฺสสิ สฺสถ สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต สฺสเส สฺสวฺเห สฺสํ สฺสามฺเห (จัก, จะ)

๘. กาลาติปัตติ :- สฺสา สฺสํสุ สฺเส สฺสถ สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ สฺสเส สฺสวฺเห สฺสึ สฺสามฺหเส (จัก...แล้ว, จักได้...แล้ว)

         จำแนกวิภัตติ ๘ หมวด โดยกาล ๓

    กาล มี ๓ คือ อดีต ปัจจุบัน และ อนาคต วิภัตติทั้ง ๘ หมวดนั้น แบ่งออกเป็นกาล ดังนี้

                   วัตตมานา           เป็น     ปัจจุบันกาล

                   ปัญจมี               เป็น      ปัจจุบันกาล

                   สัตตมี                เป็น      ปัจจุบันกาล

                   ปโรกขา             เป็น      อดีตกาล

                   หียยัตนี              เป็น      อดีตกาล

                   อัชชตนี              เป็น      อดีตกาล

                   ภวิสสันตี            เป็น       อนาคตกาล

                   กาลาติปัตติ        เป็น       อนาคตกาล

        ปัจจุบันกาล ๓

๑. ปัจจุบันแท้ ใช้วัตตมานาวิภัตติ แปลว่า "อยู่, กำลัง", ปัญจมี แปลว่า "จง, เชิญ, กรุณา, โปรด", สัตตมี แปลว่า "พึง, ควร"

    เช่น ภิกฺขุ ธมฺมํ เทเสติ

           ภิกษุแสดงอยู่ซึ่งธรรม, ภิกษุกำลังแสดงธรรม

           ตฺวํ ปุญฺญํ กโรหิ

           ท่านจงทำซึ่งบุญ, เชิญท่านทำบุญ

           ตฺวํ สมาธึ ภาเวยฺยาสิ

           ท่านพึงเจริญสมาธิ, ท่านควรเจริญสมาธิ

๒. ปัจจุบันใกล้อดีต ใช้วัตตมานาวิภัตติ แปลว่า "ย่อม" (หรือไม่แปล)

     เช่น กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ

            ท่านย่อมมาจากที่ไหนหนอ

            เทวมหานครโต อาคจฺฉามิ

            มาจากกรุงเทพมหานคร

๓. ปัจจุบันใกล้อนาคต ใช้วัตตมานาวิภัตติ แปลว่า "จะ"

     เช่น กุหึ คจฺฉสิ

            ท่านจะไปที่ไหน

            เชียงใหม่นครํ คจฺฉามิ

            ผมจะไปเมืองเชียงใหม่

         อดีตกาล ๓

๑. อดีตที่ล่วงไปแล้วไม่มีกำหนด ใช้ปโรกขาวิภัตติ แปลว่า "แล้ว"

     เช่น โส กิร ราชา พภูว

            ได้ยินว่า เขาเป็นพระราชาแล้ว

             เตนาห ภควา

             เพราะเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคจึงตรัสแล้ว

๒. อดีตที่ล่วงไปเมื่อวาน ใช้หียยัตตนีวิภัตติ แปลว่า "แล้ว", ถ้ามี อ อาคมนำหน้า แปลว่า "ได้...แล้ว"

      เช่น โส โอทนํ ปจา

             เขาหุงข้าวแล้ว

             โส คามํ อคจฺฉา

             เขาได้ไปบ้านแล้ว

๓. อดีตที่ล่วงไปในวันนี้ ใช้อัชชตนีวิภัตติ แปลว่า "แล้ว", ถ้ามี อ อาคมนำหน้า แปลว่า "ได้...แล้ว"

       เช่น มยํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กริมฺหา

              พวกเราทำแล้วซึ่งบุญมีทานเป็นต้น

               ภิกฺขุ ปิณฺฑาย คามํ ปาวิสิ

               ภิกษุได้เข้าไปแล้วสู่หมู่บ้านเพื่อบิณฑบาต

        อนาคตกาล ๒

๑. อนาคตของปัจจุบัน ใช้ภวิสสันตีวิภัตติ แปลว่า "จัก, จะ"

        เช่น มยํ ธมฺมํ สุณิสฺสาม

               พวกเราจักฟังธรรม

               กทา ปญฺจ สีลานิ สมาทิยิสฺสถ

               เมื่อไรพวกท่านจักสมาทานศีล ๕

๒. อนาคตของอดีต ใช้กาลาติปัตติภัตติ แปลว่า "จัก...แล้ว", ถ้ามี อ อาคมนำหน้าแปลว่า "จักได้...แล้ว"

         เช่น โส เจ ปฐมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺสา, อรหา ภวิสฺสา

                หากว่าเขาจักได้บวชในปฐมวัยแล้วไซร้,

                 จักเป็นพระอรหันต์แล้ว

  ตารางแสดง วิภัตติ กาล บท บุรุษ วจนะ โยคะ

   วัตตมานา เป็นปัจจุบัน แปลว่า อยู่, ย่อม, จะ, กำลัง

    ปรัสสบทนิยมใช้ในกัตตุรูป   อัตตโนบทนิยมใช้ในกัมมรูป

    กิริยาที่เป็นปฐมบุรุษ            ใช้ สุทธนาม เป็นประธาน

    กิริยาที่เป็นมัชฺฌิมบุรุษ         ใช้ ตุมฺห ศัพท์เป็นประธาน

    กิริยาที่เป็นอุตตมบุรุษ          ใช้ อมฺห ศัพท์เป็นประธาน

    ส่วนวิภัตติที่เหลือ นักศึกษาสามารถจำแนกได้ด้วยวิธีเดียวกันนี้

     ตัวอย่าง สัททปทมาลา

      วัตตมานาวิภัตติ

    ภูธาตุ กัตตุ (ย่อมมี ย่อมเป็น)

    ภูธาตุ เหตุกัตตุ (ให้มี ให้เป็น เจริญ)

    ภูธาตุ กัมมะ (เสวย)

    ภูธาตุ เหตุกัมมะ (ให้มี ให้เป็น ให้เจริญ)

                     อุทาหรณ์

๑. โส ปณฺฑิโต ภวติ,        เต ปณฺฑิตา ภวนฺติ.

๒. ตฺวํ ปณฺฑิโต ภวสิ,        ตุมฺเห ปณฺฑิตา ภวถ.

๓. อหํ ปณฺฑิโต ภวามิ,      มยํ ปณฺฑิตา ภวาม.

๔. โส สมาธึ ภาเวติ,         เต สมาธึ ภาเวนฺติ.

๕. ตฺวํ สทฺธํ ภาเวสิ,           ตุมฺเห ปญฺญ ภาเวถ.

๖. อหํ กุสลํ ภาเวมิ,           มยํ เมตฺตํ ภาเวม.

๗. เตน เวทนา อนุภูยติ,     เตน เวทนาโย อนุภูยนฺติ.

๘. ตยา ทุกฺขํ อนุภูยติ,       ตุมฺเหหิ โสมนสฺสา อนุภูยนฺติ.

๙. มยา สุขํ อนุภูยติ,   อมฺเหหิ โทมนสฺสเวทนาโย อนุภูยนฺติ

๑๐. ปุคฺคเลน ปุริสํ สมาธิ ภาวียติ,

       ปุคฺคเลน ปุริสํ สมาธโย ภาวียนฺติ

๑๑. ตยา มํ สมาธิ ภาวียติ,

       ตุมฺเหหิ อุปาสกํ สมาธโย ภาวียนฺติ

๑๒. มยา ตวํ สมาธิ ภาวียติ,

       อมฺเหหิ มนุสฺเส สมาธโย ภาวียนฺติ.

      ปัญจมีวิภัตติ

  ปจธาตุ กัตตุ (จงหุง จงต้ม)

  ปจธาตุ เหตุกัตตุ (จงให้หุง จงให้ต้ม)

  ปจธาตุ กัมมะ (จงหุง จงต้ม)

  ปจธาตุ เหตุกัมมะ (จงให้หุง จงให้ต้ม)

           อุทาหรณ์

๑. สูโท โอทนํ ปจตุ, ปจตํ.      สูทกา โอทนํ ปจนฺตุ, ปจนฺตํ.

๒. ตฺวํ โอทนํ ปจ, ปจาหิ, ปจสฺสุ.  ตุมฺเห โอทนํ ปจถ, ปจวฺโห.

๓. อหํ โอทนํ ปจามิ, ปเจ.   มยํ โอทนํ ปจาม, ปจามเส.

๔. อิมสฺมึ ทิเน เช ตฺวํ มุทุกํ โอทนํ ปจ.

๕. ตฺวํ เสฺว เตสํ ภตฺตํ ปจาหิ.

๖. สาธุ ภนฺเต อธิวาเสถ, ยาคุํ เต ปาจาเปมิ.

๗. มยํ โอทนญฺจ พฺยญฺชนญฺจ สูปญฺจ เอกโตว ปาจาปยาม.

๘. ทายกา อารามิกภิกฺขุสฺส อาคนฺตุกภิกฺขุสฺส จ ภิกฺขํ ปาจยนฺตุ.

๙. สูเทน โอทโน ปจียตุ, ยาคุ สูทิกาย ปจฺจตํ.

๑๐. สามิเกน สูทํ ปหูโต โอทโน ปาจาปียตุ.

๑๑. น ปจามิ น ปาเจมิ      น ฉินฺทามิ น เฉทเย

       ตํ มํ อกิญฺจนํ ญตฺวา    สพฺพปาเปหิ อารตํ

                                 (ขุ. ชา. ๒๗/๒๘๕/๓๒๔)

           สัตตมีวิภัตติ

    คมุธาตุ กัตตุ (พึงไป ควรไป)

      ปรัสบท

      อัตตโนบท

   คมุธาตุ เหตุกัตตุ (พึงให้ไป ควรให้ไป)

     ปรัสสบท

   คมุธาตุ กัมมะ (พึงไป ควรไป)

     ปรัสสบท

   คมุธาตุ เหตุกัมมะ (พึงให้ไป ควรให้ไป)

     ปรัสสบท

            อุทาหรณ์

๑. โส คามํ คจฺเฉยฺเย, เต คามํ คจฺเฉยฺยุํ.

๒. ตฺวํ อตฺตโน คามํ คจฺเฉยฺยาสิ, ตุมฺเห ... คจฺเฉยฺยาถ.

๓. อหํ อรญฺญํ วา นทึ วา คจฺเฉยฺยามิ, มยํ ... คจฺเฉยฺยาม.

๔. น หิ เอเตหิ ยาเนหิ     คจฺเฉยฺย อคตํ ทิสํ

     ยถาตฺตนา สุทนฺเตน    ทนฺโต ทนฺเตน คจฺฉติ.

                                    (ขุ.ธ. ๒๕/๓๒๓/๗๒)

             หิยยัตตนีวิภัตติ

   วจธาตุ กัตตุ ปรัสสบท (กล่าวแล้ว, พูดแล้ว)

   หิยยัตตนีวิภัตตินี้ มีใช้น้อย จึงแสดงไว้เท่านี้

            ปโรกขาวิภัตติ

   พรูธาตุ กัตตุ ปรัสสบท (กล่าวแล้ว, พูดแล้ว)

   ปโรกขาวิภัตตินี้ มีใช้น้อย จึงแสดงไว้เท่านี้

                      อุทาหรณ์

เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา     เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาห

เตสญฺจ โย นิโรโธ จ      เอวํ วาที มหาสมโณ.

                                   (ขุ.อป. ๓๒/๒๘๖/๓๖)

             อัชชตนีวิภัตติ

       กรธาตุ กัตตุ (ทำแล้ว ได้ทำแล้ว)

    กรธาตุ กัมมะ (ทำแล้ว, ได้ทำแล้ว)

        ปรัสสบท

               อุทาหรณ์

๑. โส โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา   ปิตุ สรีรกิจฺจํ อกาสิ.

๒. ปณฺฑิตา  จิตฺตมตฺตโน  อุชุกํ  อกํสุ.

๓. อกาสึ สตฺถุ วจนํ  ยถา มํ โอวที ชิโน.

                            (ขุ.เถร. ๒๖/๖๒๖/๓๕๙)

       ภวิสสันตีวิภัตติ

     สุธาตุ กัตตุ (จักฟัง)

      กาลาติปัตติวิภัตติ

   กรธาตุ กัตตุ (จักได้ทำแล้ว)

          อุทาหรณ์

๑. สทฺทํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ สุณิ วา สุณาติ วา สุณิสฺสติ วา.

๒. โส เจ หิยฺโย กมฺมนฺตํ อกริสฺส, อชฺช กหาปณานิ อลภิสฺส.

๓. สเจ อิทานิ อเนสนํ กริสฺสํ, อายติมฺปิ ทุลฺลภสุโข ภวิสฺสามิ.

    ธาตุคณะอื่น นักศึกษาสามารถจำแนกตามวิธีเช่นนี้ จะต่างกันบ้าง เพียงการลงปัจจัยประจำหมวดธาตุแต่ละหมวด และการเปลี่ยนแปลงรูปของธาตุตัวนั้น ๆ เท่านั้น

       ตัวอย่างกิริยาอาขยาตที่มีใช้มาก

คำแปลภาษาไทยนั้น นักศึกษาสามารถใช้สำนวนการแปลได้หลายนัย ซึ่งจะได้ความหมายเดียวกันนี้ เวลาแปลพระไตรปิฎกจะได้ไม่ติดอยู่เพียงสำนวนเดียว

กิริยาบทอื่น ๆ นอกจากนี้ สามารถหาอุทาหรณ์ได้จากหนังสือว่าด้วยเรื่องธาตุและกิริยาทั่วไป เช่น คัมภีร์ธาตวัตถสังคหะ หนังสือรวมบทกิริยาอาขยาต และอาขยาตกัณฑ์ในไวยากรณ์อื่น ๆ เป็นต้น

โปรดจำไว้ว่า บทกิริยาอาขยาตในประโยคบาลี จะมี บุรุษ และ วจนะ ตรงกับบทประธานที่เป็น นามศัพท์ ตุมฺห และ อมฺห ศัพท์เสมอ

<<<                 >>>